Bagea ala ezkea? (1998-12-19)

Araban bagare, Gipuzkun bagera, Ziberun bagire eta Bizkaian bagara dio kantak, baina aurki Usurbilen gara erantsi beharko zaio, antza. Xabier Kintana adiskideak arrazoi osoz salatu zuen aurreko batean kazeta berriaren izen desegokia eta, beraz, ez diet Garako lagunei hatza berriz ere begian sartuko nahiz eta egin duten tamainako aldrebeskeriak merezi duen.
Ez dakit hizkuntzaren sena eta duintasunaren kontrako hanka sartze, aldrebeskeria, zabarkeria eta enparauen aurrean pazientziarik handiena erakusten duen herriak tokirik ote duen Guinness-en liburuan baina, horrela bada, euskaldunok aise irabazi dugu tokia. Gure hizkuntzaren senak eta etorriak astindu etengabeak jasotzen dituzten izenburu, txartel, marka eta erakunde-izen eta horrelakoetan. Halaber, aldrebeskeria horietako batzuk, 'irekita. bihar eta berandu' esaterako, mitiko bihurtu dira.
Euskararen sena jipoitzeak kolore edo ideologiarik ez du. Ez, barkatu, ideologia bat badu: lehenik erdaraz pentsatu eta, ostean, euskaraz edo jarri.
Hor dugu, adibidez, euskal izen korapilotsua bere mihi gaztelauan trabatzen zelako edo, 'Eusko Trenbideak' izen jatorra 'Euskotren' hibrido irenstezina bihurtarazi zuen zuzendari sozialista.
Beste mota bateko adibidea dugu hurrengoa. SPRIk 'Cuadernos Vascos de CIENCIA Y TECNOLOGÍA' delako buletina kaleratzen du, euskaraz 'ZIENTZI ETA TEKNOLOGI Euskal Koadernoak' deitutakoa. Itzulpen txukuna, kexurik merezi ez duena; izenburuaren diseinu grafikoak, ordea, salatzen du jatorrizkoa gaztelaniaz pentsatu dela: letra larriz idatzi dudana, tamaina handian inprimatuta, lehen begiradan leitzeko modukoa eta bestea lupaz aurkitu beharra. Gaztelaniaz autonomia eta esanahia duenak euskaraz ez du.
Jakina, bestelako kasuak badira; euskarazko bertsioa gaztelaniazkoa baino adierazgarriagoa izatea. Donostiako Zinemaldiko 'Donostia zinezko hiria' leloa datorkit burura, kasulitatearen ondorio ala berariaz pentsatuta?
Azaldutakoaren harian, bagara, kultura, herri, hizkuntz komunitate; ez gara, aitzitik, unibertso. Herri honetan proiektuak, egitasmoak eta antzekoak landu eta bideratzeko unean, euskara faktorea kontuan hartzen denean, atzena da ia beti, hots, 'bihar eta berandu'.
Unibertsotasun-eza horren adibide argigarria eta mingarria iruditu zait Gipuzkoa-Donostia Kutxak hartu berri duen erabakia. Izan ere, erakunde horrek babesten eta kudeatzen duen zientzi museo interaktiboaren zuzendaria izendatu berri du eta, sarriegitan gertatzen den legez, pertsona horrek ezin izango du Euskadi Irratian, ETB1ean eta gainerako euskal komunikabideetan zuzeneko adierazpenik egin, Cervantesen hizkuntza ederki menderatuta, Axularrena guztiz arrotz zaiolako. Espazio eta unibertsoaren gunean ere ez gara unibertso izango; kategoria izango ote gara?
Ezkea, oaingoz!

Aitor Zabaleta (1998-12-12)

Errealzale hori,
Sastako maltzur batek eraman hau. Gizagaizto baten laban zorrotzak hire bihotza urratu dik. Hire ekipoaren koloreekin poztu, tristetu eta salto egiten zuen bihotz bero hori gelditu egin duk, metalaren hotzak izoztuta.
Ez hinduan ezagutzen. Akaso ikusi haut inoiz, Aratzenera joan izan bainaiz trago bat edo mokado bat jotzera: duela urtebete garai honetan atzen aldiz. Hire heriotzak, hala ere, buruko errota abian jarri zidak: oroitzapenen jarioa, batetik, eta asarrearen erauntsia, bestetik.
Hamar bat urte egin dizkiat atzera, Bidasoak lehen liga irabazi zueneko urte hartara, poliziaren babespean atera behar izan baikenuen Alacanteko kiroldegitik. Bidasoari animo ematea gure erru bakarra. 'Putos vascos' eta 'asesinos' zenbat bider entzun genian! Orain barre egiten diagu lagunok orduko estuasunak gogoratzean denborak larritasuna lausotzen baitu. Herorrek, tamalez, ezin izango duk heure buruaz barre egin.
Asarrearen harra piztu zidatek telebistaren alkatxofaren atzean dolu-aieneak jaulki dituzten fariseoek; ekipoak irabazten duenean 'irabazi diagu' eta galtzean 'galdu egin ditek' esaten duten horiek; zaleen grinak eta pasioak etengabe xaxatzen ari diren horiek; partidak irabazteko ezein bide zilegi dela uste duten horiek; zale fanatikoen ohiu xenofobikoak entzun arren 'estadioetan biolentziarik ez zegok' aldarrikatzen duten horiek; laburtuz, besteek egiten duten kirola gizartean gora egiteko usatzen duten horiek.
Ez zekiat hik heuk, Aitor, kirola egiten ote huen; hire taldekideen izerdia hirearekin nahasia sentitu ote duan. Nik astakiloen kirol hori egin diat; errugbia bai. Badakik kontaktu fisiko etengabea: plakatu eta bultzatu, bultzatu eta plakatu; muturrekoka lantzean behin. Partida bukatutakoan, hala ere, tragoak hartzera elkarrekin bi ekipoak eta arbitroa. Hori duk kirolaren izpiritua nire irudiko: jolas eremu batean norbera dibertitu eta besteak dibertiarazi eta zelaiko arazoak arbitroaren azken txistuarekin bukatu egiten dituk.
Aitortu egingo diat Aitor, ikuskizun-kirola gero eta urrunago eta hotzago sentitzen dudala: futbola batez ere. Atotxara joaten ninduan garai batean; ez diat inoiz Erreala Anoetan ikusi, ordea. Urrunarazi egin natxiek. Gero eta gehiago aspertu egiten natxiek ikuskizun-kirolaren inguruko parafernaliek: kazetarien, zuzendaritzakideen eta, tamalez, kirolarien beraien esanak eta izanak. Denak dituk: 'hil ala bizikoak', 'erronka handia', 'itzelezko balentria' eta enparauak. Gero eta gehiago estimatzen dizkiat norberaren izerdi eta ahaleginak; txandala jantzi eta kilometroak egiten dituzten horiena edota egunero pista eta zelaiak betetzen dituzten neska-mutiko horiena.
Ikuskizun-kirolaren inguruko parafernaliak elikatutako harrak eraman hau Aitor. Honez gero konturatuta egongo haiz, hain segur, heu protagonista eta biktima izan haizela. Hi heu harraren atzen biktima izatea espero diat. Baita hik ere, ezta? Ez haut ezagutzen, baina higandik mintzatu direnak argi utzi ditek hire gizatasuna.
Hil ostean bizirik bada, futbolzaleen paradisuan egongo haiz laguna. Izan untsa.
PS. Gurea ez huen ikuskizuna, zin dagiat, eta, apika, hor zegok koxka.

'Quisiera ser ministro kulturakoa' (1998-12-05)

Gaitza daukat lagunok inongo alderdiren karnetaren ezean, posturako beharrezko diren dohain eta bertuteen jabe izango banintz ere. Kontsolatzea badaukat, alta, larunbateroko zutabetxo honek fikzioa lantzeko aukera eskaintzen baitit. Beraz, neure burua kultur sailburutzat hartu eta zer eginen nukeen jaulkiko dizuet. Barrikadaren beste aldean egotea egokituko zait 3.000 karaktere inguruko tartean besterik ez bada ere.
Horiek guztiak horrela eta, bigarren abizena Fernandez edukitzeak hurrengo jaurlaritzako sailburu izateko lagunduko du, ezta?
Lehen-lehenik, Hizkuntza Politikarako Sailordetza nire agindupetik kentzeko esango nioke Juanjo Ibarretxeri (ordurako Juanjo deitzeko nahikoa konfiantza edukiko dut eta). Baten batek pentsatuko du jada, 'lixto honek istiluak gainetik kendu nahi ditu'. Euskalgintzako bidaide ohiekin sesioak saihestea ez da arrazoi makala, aldi berean UA eta enparauekin baztertzen badituzu gainera. Hala ere, eraginkortasun kontu hutsa da. Administrazioaren egitura dela eta Kultura menpeko HPS batek eragin eta itzal txikia du gainerako sailetan, norbera bere etxearen jabe baita. Beraz, Jaurlaritzaren sail guztiak azpian izango lituzkeen Hizkuntza Politikarako lehendakariorde bat (HPLO?) izenda zezan aholku emanen nioke eta, halaber, sail guztietan HPS txikiak eraraziko nituzke.
Bigarrenik, ETBren eredua gogor astinduko nuke, balkoitik esekitako alfonbrak astintzen diren legez, entzule-kopuruaren harrak, zorriak eta hautsa haize-erauntsi batek urrun eraman ditzan. BBCko zuzendari orokor John Birt-ek esandakoa kaskoan ondo sartua edukiko luketen pertsonak izendatuko nituzke ETBko arduradun: 'BBCk eskaintzen duena eta merkartuak eskaintzen duena arras eta zeharo desberdinak dira. Egiazki, horrela izango ez balitz, BBC justifikatzerik ez litzateke egongo.'Eta ETB3 sortuko banu, euskarazko katea tematikoa?
Hirugarrenik, Euskaltzaindiari XIX. mendeko lan-moldetatik ateratzeko eta XXI. mendeko moldera etortzeko bidea jarriko nioke. Hau nire ardura ala HPLOrena izango al litzateke? Lehen gobernu-bileran argitu beharko dugu, alajaina!
Laugarrenik, Euskal Herriko Liburutegi Nazionala sortuko nuke. Liburutegi hitza zentzu zabalean ulertu beharko litzateke eta bertan, besteak beste, Euskal Herriko kultur produkzioa, arte plastikoena izan ezik, bildu, gorde eta sailkatuko litzateke.
Bosgarrena eta ez horregatik atzena, kirola izango dut mintzagai. Behingoan kirolari ohi bat izango genuke kirolaren arduradun gure komunitate autonomoan eta horrek, apika, beste jite bat emango lioke kudeaketari. Bi ardatzen inguruan landuko nuke alorra: oinarrizko kirola sendotzen eta euskal kirolaren presentzia nazioartean bultzatzen. Ikuskizun-kirol profesionalak, adixkideok, ez luke nire eltzeko babarrunik janen.
Beno, jaulki dizkizuet asmoetako batzuk eta gehiago jakin gura baduzue, kultur sailburu izendatu beharko naute: gaitza, gaitza!
daría yo al Kontseilu, maitia, diruba nahikua'.

Zientziaren dibulgazioa (1998-11-28)

XX. mendearen bukaerako gizartea definitzen duten osagaien artean zientzia eta teknologia oinarrizko osagaiak dira, hots, gizarte moderno eta aurreratuen kulturaren funtsezko ezaugarriak dira. Zientzia eta teknologia dira, halaber, gure gizartearen oinarri, zutarri eta abiarazle. Edonon gaudelarik ere, gure ingurura begiratze hutsarekin zientzia eta teknologiaren aztarnak aurkitzen ditugu.
Era berean, gizarteak zientzia eta teknologiari buruzko informazio xehea eta zehatza behar du, besteak beste, gizarte horrek bere etorkizunaz erabakiak hartu beharko dituelako non osagai zientifiko-teknikoa faktore bazterrezina izango den; klima-aldaketari aurre egiteko hartu beharreko neurriez, esaterako.
Oraintsu arte, irakaskuntza-sistemak izan du, eskolaren eta unibertsitatearen bidez, ezagutza zientifiko-teknikoaren historiaren, egoeraren eta aurrerabidearen berri emateko erantzukizun nagusia. Alabaina, azken mendean zientziak eta teknologiaren bilakaera bizkorrak irakaskuntza arautuaren bidezko ezagutza-transmisioa nahikoa ez izatea ekarri du eta zientzi ezagutzaren transmisioak beste bide batzuk jorratu behar izan ditu. Masa-komunikabideek zeregin horretan funtsezko betebeharra izan behar dute, beraiek direlako gaur egun informazioa azkar hedatzeko biderik eraginkorrenak.
Euskal Herriko komunikabideek funtzio hori ganoraz betetzen dutenentz aztertzen badugu, salbuespen aipagarri batzuez landara horrelakorik ez dela jazotzen ikusiko dugu. Beraz, asteotan Eusko Ikaskuntzak antolatutako 'Zientzi Zabalkundea Euskal Herrian' izeneko ikastaroa ekimen oso positiboa da zientziaren dibulgazioaren beharraz gure gizartea eta komunikabideak jabearazteko. Zorionak, ondorioz, antolatzaileei ahaleginagatik.
Dena dela, ikastaroaren batzorde-antolatzaileak mira desenfokatu xamarra izan duela iruditzen zait, jardunaldiaren edukiari eta parte hartu duten hizlariei erreparatzen badiegu bederen. Hutsune adierazgarriak ikusi ditut nik. Edukiei gagozkiolarik, zientziaren dibulgazioaren alorrean Euskal Herrian jorratu (jorratzen ari) diren esperientzia interesgarrienen berri zuzenik ez da eman. Halaber, hizlarien artean egun Euskal Herrian zientzia dibulgatzen diharduten kazetari eta zientzialari nagusiak falta izan direla iruditzen zait. Euskararen erabilera, bestalde, ohizkoa izan da; jazoera are penagarriagoa Euskal Herrian zientziaren dibulgazioa nagusiki euskaraz egiten dela kontuan hartzen badugu.
Eusko Ikaskuntzaren ahalegina estimatzekoa izan da eta zientzi dibulgazioaren beharra aldarrikatzen jarraituko duela iguriki dut, baina, hurrengo baterako gure herriaren errealitateari gertuagotik begiratzea eskatuko nioke, euskal kulturaren normalizazioak eskertuko baitu.

Buenos Aires (1988-11-21)

Argentinako hiriburuaren izena aipatu orduko tangoa etortzen zait gogora eta Mi Buenos Aires querido hasten naiz kantatzen nire baitan. Tango-doinurik ez duen giro nahasia ibili da Buenos Airesen egunotan. Klima-aldaketari buruzko goi-bilera oilategi eta pertsiar merkatuaren arteko zerbait izan da, presio-talde desberdinen interesak direla kausa.
Maiz, goi-bilera hauen lanei buruz irakurtzen dudanean inpresio mingotza gelditzen zait. Nire lagun batek 'zezenak plazara atera, buelta bat eman eta berriz torilera' esaten du gai edo arazo baten inguruan interesik egon ez, baina interes-plantak egin behar direnean. Bada, Buenos Aires eta enparauetan horrelako zerbait egiten dutela susmoa dut: ikusi nola kezkatzen garen klima-aldaketarekin! Atzean, ordea, zezenari adarretatik heltzeko benetako interesik ez dago edo, beste modu batera esanda, gaurko estatusari eusteko interes gehiegi.
Zer lortu da Buenos Airesen? Hitz asko eta gauza ukigarri gutxi. Horien artean hauek dira aipagarrienak:
- Kiotoko Protokoloa abiarazteko neurriak, arauak eta helburuak markatuko dituen 2000 Agenda izeneko lan-programa.
- GKEak klimaren konbentzioan negoziatuko duten organoetan egotea.
- Montrealgo eta Kiotoko Protokoloak bateratzea aztertuko duen plataforma bat abiatzea.
- Atmosferako gasak aztertzeko eta zaintzeko mundu-mailako sistema emendatzea eta hobetzea.
- Teknologi transferentzia sustatzea.
- Klimaren Konbentzioko eta Ingurugirorako Mundu Fondoko finantz mekanismoak arintzea eta sustatzea.
Garbi dago klima-aldaketaren auziari tinko heltzeko neurri eraginkorrenak ez direla. Buenos Airesen, lehenago Kioton legez, norberaren interesak guztion interesak baino pisu handiagoa izan dutela. Berotegi-gasen isurle handiena den Estatu Batuen jarrera eragozlea erabakiorra izan da eta beste estatu industralizatuek, Europako Batasunak bereziki, neurri eraginkorragoak hartzeko eginiko ahaleginek enpresa estatubatuarren jarrera itxiarekin egin dute topo.
Irispide motzeko jarrera nabarmena da. Euskal esaera zaharrak dioen bezala 'gaurko ogia, biharko gosea'. Bestalde, kontraesankorra badirudi ere, 'biharko ogiari' begira jartzen ari dira munduko petrolio-enpresa nagusietako batzuk. British Petrolium-ek eta Shell-ek esaterako berotegi-gasen beren emisioak 2.010 urterako % 10 murriztuko dituztela iragarri dute, hots, Kiotoko Protokoloaren arabera estatu industrializatuek murriztu beharko luketen batez besteko % 5,2 baino gehiago. Bestetik, Monsanto-k, nekazaritza-negozioaren erraldoiak, iragarri duenez, ikerketa-inbertsio handiak egingo ditu lurzoruak atmosferako karbono(IV) oxidoa zurgatzeko mekanismoak aztertu eta hobetzeko bideak jartzeko.
Korporazio handi hauen jarrerari buruz iruzkin zinikoak egitea erraza da. Aldaketaren atzean interes ekonomikoak daude jakina. BP eta enparauak ez zaizkio, bat-batean, fede ekologistari atxiki. Dena dela, ongi etorria jarrera berria, baldin eta klima-aldaketaren auzia berbideratzeko modua egiten bada. Izan ere, Kioton eta Buenos Airesen gobernuek defenditu dituzten interesak, beren estatuetako industria eta enpresena izan da eta hauek 'berdeagotzen' badira, horrelaxe egingo dute gobernuek ere