Arre, arre mandoko! (1998-10-17)

Aurtengo sanferminetan promes egin nion Zangozako nire lagun bati Nafarroa Oinezera joanen nintzela bihar eta, bertan, Iruñeako karriketan kantatzen diodan Arre, arre mandoko, bihar Iruinerako, etzi Zangozarako… kantua kantatuko niola. Halakoa zen ene asmoa, baina usteak ustel eta hitza janen dut. Bakartuko nauela iguriki dut.
Mandoak ez nau Zangorara eramanen, Nafarroako beste txoko polit batera baizik: Nafarroa Behereko Irisarrira. Bertan, gaur eta bihar, bi urtez behin egiten den Ondarearen Eguna burutuko baita. Hautua egitea ez da erraza izan. Bi tokietara joateko arrazoiak banituen, pertsonalak zein bestelakoak. Bestetik, Ondarearen Eguna zein Nafarroa Oinez dira erakargarri eta interesgarri euskal kulturaren erakusgarri bezala eta, era berean, sinbolismo handia dute. Nolabait txanpon baten bi aldeak darakusate. Batetik, Zangoza, euskal kulturaren eta euskararen esperantzaren adierazgarri; aspaldi galdutako eremuak berreskuratzen eginiko ahalegina eta lortzen ari den arrakasta. Bestetik, Irisarri, itolarrian dagoen hizkuntza baten lekukoa.
Hegoaldetar baten ikuspegitik, Iparraldeari buruz, barnealdeari buruz batez ere, izan dezakegun irudi bukolikoa eraldatzeko parada aproposa da Ondarearen Eguna. Batetik, Irisarriko ospakizunak oso garbi adierazten du zein den Iparraldeko gizartean euskarak duen benetako tokia. Elkarteen biltzarreko erakus-mahaien artean osteratxo bat egitea aski da horretaz jabetzeko. Aurkeztutako materialari, mahaien atzean dauden lagunen berbaroari, argazkien oineko testuei erreparatzea baizik ez dago nagusiki frantsesez mintzo direla ohartzeko. Euskal Herriko ondarea da erakusgai, baina arrotz mintzo da.
Bestetik, Iparraldearen barnealde estatistikoki euskaldunaren egoera soziolinguistiko latza ere nabarmen azaleratzen da. Duela bi urteko pasadizo bat ekarriko dut gogora. Ondarearen Egunaren karian Irrisarriko Etchevers enean hartu nuen ostatu. Goizean tabernara jaitsi nintzen lagun batekin gosaltzera. Kruasana eta kafesnea dastatzen ari ginen tarte horretan, adineko irisarritar batzuk, laborari itxura peto-petokoak, sartu ziren; Bonjour! beren agurra eta frantsesez beren solas osoa. Harriturik galdetu nion nire lagunari Ez, al dira ba euskaldunak? Arrapostuak, lurjo ninduen, Bai, baina Iparraldean gaude. Eskemak apurtuta gelditu nintzen, hegoaldeko nire garun honek nekez imajinatzen baititu Alkizako Periko eta bere lagunak iganderoko meza osteko hamaiketakoan gaztelaniaz berritzen!
Hizkuntz egoeraren errealitatearen gordintasuna albo batera uzten badugu, Irrasarriko Ondarearen Eguna euskal kulturaren adierazpen oparoa da. Merezi du! Jitera gonbit egiten zaitut, bereziki, hegoaldekoa bazara eta Iparraldea B&B eta Jaun baruak baino zerbait gehiago dela ezagutu nahi baduzu.

Nobel Sariak (1998-10-10)

Nobel sarien dantza hasi da jada. Nobel Fundazioak, ohizkoa duen erritualari jarraituz, 1998ko Nobel sarien irabazleak aldarrikatuko ditu datorren astean zehar: Fisologia eta Medikuntzakoa astelehenean, Fisikakoa eta Kimikakoa asteartean, Ekonomiakoa asteazkenean eta Bakearena ostiralean. Halaber, tradizioak Literaturazko sariaren irabazlea gainerantzekoak baino aste batzuk geroago iragartzea agintzen zuen, hala ere, aurtengo irabazlea Jose Saramago portugaldarra dela badakigu herengunez gero.
Dudarik gabe, Alfred Nobelen legatuaren itzalean sortutako sariok mundu-mailan banatzen diren sari handienak eta entzutetsuenak dira. Irabazleari ospearen eta aintzatespenaren ateak zabaltzen zaizkio: lankide-zirkuluetatik at ezezaguna den fisikaria, esaterako, medietako izar bihurtzen da bat-batean eta aurrerantzean unibertsitateak, enpresak eta enparauak atzetik izango ditu beraien gonbidatua izan dadin hitzaldi edo ekitaldietan. Bestetik, zorioneko fisikari horri narbarmen gizenduko zaio poltsa. Izan ere, 1998ko Nobel sari bakoitzaren ekarpen ekonomikoa 7,7 milioi suediar koroa izango da (138 milioi pezeta edo 5,5 milioi libera). Merezimenduz, hala ere.
Antza, euskal hiritarrok urrun gaude Nobel sarien zirkuitutik. Iraganari erreparatzen badiogu, sarien ia ehun urteko historian huts egin dugu Pirinioen bi aldeoan kantuan eta dantzan egiten ei duen herri honen kideok. Baina, herritartasunaren bahearen sare-begia zabaltzen badugu, Nobel saridun bat edo beste harrapatzen dugu, jatorriz edo zirkunstatziaz. Bi izen datozkit tupustean gogora eta, apika, ez dira gehiago izango: jatorriaren arauan, Luis Federico Leloir Aguirre argentinarra (Kimika, 1970) eta zirkunstantziari jaramon eginez, Santiago Ramon y Cajal petillarra (Fisiologia eta Medikuntza, 1906). Uzta eskasa, alajaina!
Besteak baino eskaxagoak al gara euskaldunak? Ez zait iruditzen, Nobel saridunik gure artean ez izatea gure kultur eta unibertsitate-historia kamutsaren ondorio baino ez da. Etorkizunean esperantza izan behar dugu.
Zientziaren alorrari mugatzen bagatzaizkio, pista polit bat eman zuen Pedro Migel Etxenikek Asturiasko Printzearen saria eman ziotenean. 'Nobel saria noizko?' galdetu zioten: 'Nirea bezalako ehun ikerketa-talde behar dira Euskal Herrian Nobel sariaren aukera izateko'. Hitz zuhurrak ezpairik gabe. Euskal Herrian goi-mailako zientzia jaioberria da, aurrerantz azkar egiten ari bada ere. Gure erakunde publikoek zientzia eta teknologiaren garapena sustatzeko eginiko ahaleginak dira, besteak beste, euskal zientziaren susperraldiaren erantzuleak.
Alabaina, Pedrori arrazoia emanik ere, esperantzarik ez dut galtzen epe ez horren luzera Nobel saridunen artean euskaldunik egongo denik. Ez, akaso, Euskal Herrian lanean ari diren zientzilarien artekoa, bai, ordea, hor munduan zehar ospe handiko laborategi eta enpresetan barreiatuta dauzkagun garun horien arteko bat. Batzuk, behintzat, Nobel sarien zirkuituetan sartzeko paradan egon daitezke. Izan ere, merezimendu guztiak landa, Nobel saria jasotzeko 'une egokian, toki egokian' egotea ere beharrezkoa da.

Elkar hartu (1998-10-3)

Egia esan, aitor dezadan, elkar hartu esapidea berria egin zitzaidala Mari Karmen Garmendiaren ahotan duela hainbat urte entzun nuenean. Hain segur, lehenago ere entzuna edo irakurria izango nuen, baina gure Kultura Sailburuari zor diot esapide horren ezagutza kontzientea.
Bereiz, elkar eta hartu ez dira halako hitz handi-mandiak. Hiztegietako beste milaka horien kasta berekoak dira, kolore eta adierazgarritasun apartekorik gabekoak. Baina, bien batura beste kontu bat da: elkar + hartu.
Bi osagaion batura hasiera-hasieratik iruditu zitzaidan indar handikoa; adierazgarritasun sakonekoa. Bat gehi bat bi baino gehiago dira kasu honetan. Ondorioz, elkar hartu nire hitz eta esapideen altxorrean gorde nuen kutunki. Harez gero, erabili izan dut, tentuz eta neurriz beti ere.
Garai haiek, bestetik, ez ziren xamurrak euskalgintzan, ez behintzat elkar hartzeko modukoak. Mesfidantzak, susmoak eta zalantzak usu korritzen zuten. Euskalgintzaren agenteen eta administrazio publikoaren arteko ezinegona nabarmena zen. Lehenek ez zioten oso egoki eta nahikoa irizten erakunde publikoen jardunari eta erakunde publikoek, bestetik, gizartean sortzen ziren mugimenduen atzean mamuak ikusteko joera nbarmena zuten. Egunkari hau berau horren lekuko. Gainera, euskalgintzaren herri-mugimenduen artean ere ez ziren kalapitak eta ezinegonak falta.
Garaiak aldatuz joan dira. Mesfidantzak, susmoak eta zalantzak uxatu edo egin dira. Herri-mugimenduak gizarte-erakunde bihurtu dira. Batzuek eta besteek, elkarri hurbiltzeko ahaleginak egin dituzte eta hortxe daude fruituak: aspaldi bateko susmagarriak Euskararen Aholku Batzordean eta gizarte-agenteek Biziberritze Plan Nagusiaren erredakzioan eginiko lan eta ekarpenak.
Bide horretan, Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseilua dateke garai berri hauen adierazgarririk behinena. Kontseiluan elkar hartu dute, estrainekoz, euskalgintzako kolore guztietako gizarte-erakundeek. Hainbat ezaugarrik defini dezakete kontseilua: interlokuziorako erreferente, gogoetarako bilgune, diskurtso berritzailearen eragile, ilusio-piztaile, euskalgintzaren barne-kohesiorako erreminta, etab. Horietako guztietako bakoitzak, dudarik ez, Kontseiluaren betebeharren zati bat definitzen du. Hala eta guztiz ere, Kontseiluaren ezaugarri eta indar nagusia hau da: euskalgintzako agenteok elkar hartzeko gunea izatea. Kontseiluak hor du indargunea. Kontseiluan euskalgintzaren agenteok elkar hartzen badugu, euskalgintzak tinko aintzinatzeko erreminta erabakigarria izango da. Baina, elkar hartzea geronen aukera da eta geronek onartu behar dugu.
Gaur Zamunion abian jartzen den XXI. Mendeko Akordioa: Bai Euskarari kanpainan, elkar hartuta euskalgintzarentzat horizonte oparoagoak lantzen hasteko parada ezinobea dugu. Elkar hartu.

Abiatzeko alegia (1999-9-26)

Etxeko egongelako nire besaulkian nago. Umeak ohean dira jada. Bukatu dira builak eta algarak eta lasaitasuna nagusitu da. Egunkariaren orrialdeak pasatzen ari naiz nagiki. Apenas erreparatzen diot titulu edo argazki ez den beste ezeri. Kulturako orrialdeetan berri laburren zubate batera joan dira nire begiak oharkabean. Hortxe egin dute planto.
Hasperen egin dut. Egunkaria belaunen gainean utzi dut zabalik. Aurrez aurre egongelako liburutegia agertu zait. Ordena handirik gabe pilatuta daude liburuak apaletan: handiak txikien ondoan; poltsiko-edizioak luxuzkoen aldamenean; garestiak eta merkeak; euskaraz zein beste hizkuntzaz; zaharrak nola berriak; zutik zein etzanik.
Begiak korritu ditut apaletan zehar. Liburuak ez ditut ikusi, baina sentitu egin ditut, laztandu egin ditut. Jakin badakik, telebistaren gaineko apalean, Etorren liburuxka horien artean, gaztaroan mundu berri bat zabaldu zidan Txillardegiren 'Hizkuntza eta Pentsakera' dagoela eta saski-naski berean Kintanaren 'Behin Batean', orduko 'gorrien' argitaletxea zen Lurreko beste batzuekin batera.
Klasikoak sailekoak txukun-txukun ordenatuta daude erdialdeko apal bitan. Eder egiten dute. Egia esan, hatzen laztan gutxi izan dituzten beren orrialdeek. Ez dira klasiko horiek gehienak nire gustuko irakurgaiak. Ondoan jarrita ditudan 'El Solar Vasco-navarro' sailekoek ez dute patu bera izan. Zaharraren usainarekin batera dute usatuarena. Zenbat datu jakingarri bildu ditut orrialde lodi horixka horietan!
Elhuyar. Zienzia eta Teknika aldizkariaren bilduma gradu askoko alkohola gordetzen dugun armairuaren ondoko apalean dago. Kontzidentzia hutsa, bateren bati besterik otu bazaio ere…
Beste geletan sakabanaturik dauden ehundaka liburuak ezin ditut ahaztu. Umeen gelan, gure haur garaiko Mortadelo eta Filemon edo Titin-en abenturak eta gaurko umeen Xirrista edo Teo. Nebaroko Enid Blynton eta Burroughs-en Tarzan hor dituzte zain, beste anitzen artean.
Langelako, Mac Plus xaharraren parez pare, lanerakoak: hiztegiak eta karrerako testuliburuak, besteak beste, UEU hasierako 'inkunableak' apalategikide dituztelarik. Piskunov-ek eta enparauek hauts piska bat pilatu dute, baina formulaz hornitutako orrialdeek kontsultak ez dituzte oraindik falta.
Gure liburutegi sakabanatuaren miaketari utzi diot, zientzi fikzioraino ailegatu gabe, bidenabar. Begiak itxi ditut. Hasperen egin dut. Amets egin dut. Etxeko egongelan liburuz inguratuta, British Libraryren gela zirkular ospetsuan eserita nengoela iruditu zait. Amets hutsa, badakit! Ehundaka liburu batzuk milioikoa liburuen aurrean. Alta, amets egin dezagun liburu-piloekin, esaerako txerriak ezkurrekin bezala. Izan ere, 'Ia bi milioi liburuentzako tokia du Kataluniako Liburutegiak'