UEU (1998-11-14)

Udako Euskal Unibertsitatea. Uztaritzeko Landagoinen ezagutu nuen UEU 1976ko abuztuan. Urte mordoska joan dira eta ilusioz betetako gazte hari ilea urdintzen hasi zaio aspaldi. Ez dut uda harez gero inoiz hutsik egin udaro euskaltzaleok dugun topalekuan. UEU eta nire bizipen pertsonalak lotuta daude zeharo, askatzeko modurik ez dagoen mataza osatuz. Bertan ezagutu ditut euskalgintzaren izar distiratsuak; bertan egin ditut lagun handiak eta bertan desilosionatu naute ustezko pertsonaia batzuek ere. Halaber, UEUkide-kategoria guztietatik pasa naiz: ikasle, irakasle, sailburu, talde eragileko kide eta zuzendari. Urrats guzti horietan ikasi dut eta, neurri batean, UEUk moldatu nau pertsona legez. Guztiz subjektiboa naiz, beraz, UEUrekiko eta nire juzkuak lerratatuta egongo dira beti.
Alabaina, UEUk Eusko Jaurlaritzarekin hitzarmena sinatzean, duela urte asko zor zitzaiona eman zaiola inork ez duela dudatan jarriko uste dut. Hamaika eta handiak izan dira UEUk euskalgintzari eta euskal gizarteari egin dizkion ekarpenak. Berandu etorri da hitzarmena, baina etorri egin da eta poztu egin behar dugu. Aurrerantzean, UEUren urteroko estuasunak, 'sosak nondik bilduko?', ez direla horren larriak izango iguriki dut eta bere lana planifikatu eta egiteko aski patxada izango duela.
Uztaritzeko garai hartan euskal unibertsitatea genuen amets. Ez genuen, egia esan, oso definiturik, baina hiru lerro nagusi aipatzen ziren: euskaraz jardutea, publikoa eta Euskal Herri osorakoa. Artean, unibertsitate-egitura oso ahula zen Euskal Herrian. Unibertsitate-ikasle askok atzerrira joan behar izaten zuten. Gerora, zeharo aldatu dira gauzak. Unibertsitate berriak sortu dira: EHU, UPNA eta Mondragon. Euskal gizartean errotu dira eta ospea lortu dute. Euskarak, gutxi ala gehiago, tokia du unibertsitate hauetan: irakatsi egiten da euskaraz, argitaratu egiten da euskaraz eta ikerketa, gutxi bada ere, egiten da euskaraz. Euskal unibertsitatea urrun dago, hala ere.
Behar al dugu euskal unibertsitatea? Nik ez dut dudarik, baina, aitor dezagun, gure arteko euskaltzale ospestu batzuek ez dute auzia hain garbi ikusten, epe motz edo ertainera bederen. Nire aburuz, euskararen normalizazioa lortzeko guztiz beharrezkoa da euskaraz jardungo duen unibertsiatea, ikuspegi ideologikotik zein praktikotik eta konpondu gabe asko luzatu ezin daitekeen auzia da, kategoriatik unibertsora igaro nahi badugu behintzat.
Nola? Hori beste upelako sargardoa da. Oraingo unibertsitateetako euskal adarrak indartu behar dira jakina, zeren eta ez gaitezen engaina, euskal unibertsitateko irakasle eta ikerlariak horietan formatuko baitira gehien bat. Bestetik, proselitismo-lana egin beharko da gizartea eta arduradun politikoak euskal unibertsitatearen premiaz jabetzeko. Azkenik, aukera egokia dagoenean heldu egin beharko zaio, publikoa zein pribatua; Euskal Herri osokoa zein zati batekoa. Hori bai, helburua garbi izan behar dugu: lehen mailako eta kalitatezko unibertsitatea.
Parada horretan UEU zer? Lanean beti bezala, hasierako U horrek izango baitu, orduan, benetako esanahia.

Mitch (1998-11-7)

Konbentzioari jarraiki M-z hasitako izena omen zegokion. Mitch esan diote. Ez dakit neronek zergatik; ez, hain segur, Robert Mitchun aktore handiaren omenez. Alabaina, aktorea bezain gogorra gertatu da, patuak hari gorazarre egin nahi izan diolako, apika.
Erdialdeko Amerikatik etorri diren irudi lazgarriak hunkitu gaituzte gu guztiok. Naturaren indarra bizi-bizi agertu da, kotoirik barik. Mitch erratz erraldoi baten moduan astindu ditu baso, ibai, mendi, itsaso eta hiriak, hondamenezko arrastoa utzirik. Indarge sentitu dira bertakoak; besterik egin al zezaketen?
Laster altxatu dira ahotsak kulpantea hatzaz seinalatuz: klima-aldaketa da hobenduna jaun-andreok sententziatu dute. Agian, arrazoi dute eta azken urteotan mundu osoan jazoten ari diren uholde, lehorte eta antzeko hondamendi naturalak gizakiok eragindako aldaketa klimatikoa dute atzean. Ez naiz erabat akort, hala ere.
Metereologia eta klimatologia zientzia aski berriak dira. Atzen 150-200 urteotan hasi gara klimari eta fenomeno metereologikoeoi buruz datu zehatz eta zientifikoak batzen. Beraz, Mitch moduko fenomeno naturalak ohizkoak direnentz jakiteko ez daukagu nahikoa daturik. Mitchek hondamen izugarria eragin duenik ezin da ukatu. Halaber, inozko hurakanik handientzat jo dute, baina ez-ohizkoa al da tamaina horretako hurakana edota berezko arrisku naturalen zerrendan sartu behar al da? Oraingoz galdera horrek ez du erantzun zehatzik eta norberak nahi dituen hipotesiak egin ditzake.
Jakina, Mitch gizakiak eragindako klima-aldaketaren adierazlea izan daiteke. Batzuei kasu eginez gero, hondamen natural guztiak ei dira horren ondorio azken urteotan. Dena dela, honek guztiak otsoaren ipuina ekartzen dit gogora eta klima-aldaketa benetan etorri datorrenean inork ez diola jaramonik egingo beldur naiz. Kontuz! Desforestazioak, basamortutzeak, gas poluitzaileen isurketak etab.ek atmosferaren oreka aldatzen ari direla begibistakoa da eta horrek asko kezkatzen nau gainera. Era berean, arrisku naturalak berezkoak dira eta fenomeno klimatiko baten berezkotasuna non hasi eta non bukatzen den esaterik ez dugu egun.
Gizakion erantzukizuna Erdialdeko Ameriketako eta beste anitz lekutako trajediaren tamaina handian beste maila batekoa da, nik uste. Izan ere, pobreziak, azpiegitura eskasak, txabolismoak, demografia gehiegizkoak, ubideratze-sistema neurriz kanpokoak eta enparauek sortutako egoerak, hildako eta biktima gehiago eragin ditu, seguru asko, Mitchen indarrak berak baino. El Salvador, Honduras, Guatemala eta Nikaraguako trajedian Ipar/Hego erlazio ekonomikoen fluxua bazterrezineko elementua da, ez baita saihesteko moduko datua industrializatu gabeko herrietan hodamendi naturalek eragiten dituzten hildakoak munduko hogei estatu boteretsuenetan sortzen dituztenak baino 6 bider handiagoak izatea. Hori neurtzeko modukoa da, datuak baditugu eta gizakion esku dago soil-soilik konponbide azkar eta eraginkorrak bideratzea.
Amaitzeko, ez dut ulertzen batzuek Mitchi 'haize-erauntsi' deitzeko duten tema, Euskal Herrian haize-erauntsiak ohizkoak izanik ere, hurakanik ez baitugu pairatzen.

John Glenn (1998-10-30)

Joan den osteguneko ilunabarrean Floridako Cañaveral lurmuturreko NASAren jaurtiketa-basetik Discovery transbordadore espazialaren beste misio bat abiatu zen koheteen burrunba artean. Zientziaren eta espazioaren esplorazioaren ikuspegitik ez du misio honek, aurrekoen aldean, interes berezirik. Dena dela, komunikabideek luze eta zabal tratatu dute. Zer dela eta? Espainiakoen aldetik argi eta garbi dago zergatik; astronauta espainiar bat abiatu baita bertan. Munduko komunikabideen interesgunea John Glenn izan da, aitzitik.
John Glenn, espazioratutako lehen estatubatuarra! Duela 36 urte Merkurio kapsula txiki batean hiru orbita egin zizkion Lurrari. Estatu Batuen heroi bihurtu zen, gazteek jarraitu beharreko eredua, baina ohore eta ospe horrek espaziora itzultzea galarazi zion. Bidaiaren ostean John Glennek bere hirikideen miresmena zuen, baina NASAn espaziora berriro noiz joango zen galdetzen zuenean, ez zioten erantzun garbirik ematen. Luzamendutan ibiltzen zitzaizkion. Antza, Kennedy presidentearen agindua izan zen Glenn gehiago ez espazioratzea, istripu bat jazo eta heroia hiltzea beldurra ei zuen. Azkenik, egoerarekin gogaiturik, Glennek NASA utzi zuen 1964ean. Itxuraz, espazioaren ateak betirako itxi zitzaizkion, baina berriz, 36 urte geroago, espazioan da.
Zerk bultzatu du negozio-gizon ohi, presidente-hautagai ohi eta senadore hau espaziora bidaiatzera? Ez da erraza jakitea gizon baten garunaren barruan zer dagoen edo bere ekintzen atzen arrazoia zein den, baina, kasu honetan bederen, espazioaren mira izan da Glennen arrazoi nagusia. Jakina, 1963 eta 1964ean pilatutako fustrazioaren grinak ere pisua izango zuen bere deliberoan. Duela 36 urte izan ez zuen zortea izan du orain. Patuak abegitsu hartu du. Izan ere, NASAri Glenn orduan espazioratzea ez zitzaion komeni, orain, berriz, oso mesedegarria gertatzen zaio.
1960ko hamarkadan ez zuen NASAk diru- eta baliabide-arazorik. Mundua gerra hotzean murgildurik, Estatu Batuek eta hauek irudikatzen duten sistema politikoak (demokrazia eta merkatu librea) espazioaren esplorazioan nagusi zirela frogatu behar zuten. Lehia zen orduko espazio-esplorazioaren ardatza eta lehia horretan sobietarrak aurretik zihoazen. Ilargira nor lehen heldu zen erronka eta horretan Estatu Batuek beren makina zientifiko, teknologiko eta ekonomikoa ziztu bizian jarri zuten. Gaur, espazioaren esplorazioak ez du orduko lilura pizten jendearengan; lehentasun txikiagoa du eta NASAk baliabideak lortzeko gorriak ikusten ditu. Datu bat: 1991ean $ 14.000 milioiko aurrekontua zuen eta 1998an $ 13.500 milioikoa du. Beraz, NASAk bide berriak bilatu behar ditu jendearen interesa pizteko eta, ondorioz, bere aurrekontuak gizentzeko.
Promozio- eta propaganda-aukera adiutuagorik ba al dago heroi amerikar zaharra berriro espaziora bidaltzea baino? Ikerketa zientifikoa aitzakia, txerri goseak amestutako ezkurra topatu du.
Dena den, John Glennen adorea miresten dut.

Límpia, fija y da esplendor (1998-10-24)

Real Academia Española izeneko gaztelaniaren akademiak bere hiztegi ospetsuan ehunka hitz eta esapide berri sartzeko asmoa duela leitu berri dut. Ez dira horiek guztiak hitz kultu edo teknologia berriak ekarritako teknolektoak izango; asko eta asko kaleko hizkuntza arruntetik bildutakoak izango dira, ordea. Horrela, jadanik garrulo (=alproja) edo meter la gamba (=hanka sartu) ez dira hitz edo esapide desegokiak, akademikoki bederen. Akademiaren garbitze, finkatze eta ospe emate lan honek 2001eko hiztegiaren edizioan ikusiko ei du argia.
Berria irakurri ahala euskara eta gaztelaniaren egoerak aldaratzen hasi nintzen. RAE argota sartzen DRAEn; gure akademia euskara batuaren lehen hiztegia osatzeko lan nekezean eta konparazioak, noski, aho-zapore garratza utzi zidan.
Gure Akademiak, Euskaltzaindiak, lanari dakio, ezin uka, baina ohizko moldeari darrakio: astiro,… astiroegi. Eta horrek kezka sortzen dit. Euskaltzaindia gizarteak agintzen dion hizkuntz gidaritza betetzera ez da iristen. Euskaldunon behar linguistikoak ezin ditu ase. Ez da hori, noski, gure akademiaren apeta gaiztoa, ezina baizik. Euskaltzaindiaren egiturak eta prozedurak hizkuntza normalizatua duten akademiena dira oinarrian; frantsesaren eta gaztelaniaren akademien eredua dago gibelean, zuzentasun linguistiko erabatekoa bermatzeari lotuta dagoena eta ez normalizatze-bidean dagoen hizkuntza baten premia linguistikoak asebetzeari. Egun, Euskaltzaindiak dituen azpiegitura eta giza baliabideak oso ahulak dira gizarte honek eta herri honen erakunde publikoek agindu dioten lana betetzeko. Izan ere, errealista izanik eta ñabardura guztiak eginez, baliabide urriz hornitutako amateur batzuk egoki hornitutako profesional batzuk egin beharko luketen lana egiten ari dira. Zer dira, bada, euskaltzainak? Beren lanbideek uzten dizkieten ordu libreak, hizkuntzarenganako onginahiak gidaturik edo, euskararen alde erabiltzen duten jaun-andere jakintsuak.
Hiztegi Batua da, akaso, Euskaltzaindiak erantzun lasterrak emateko gaitasun ezaren adibide paradigmatikoa: 20.000 hitzeko zerrenda osatzeko 8 urte beharko ditu. Lar luzatu da. Euskaraz lan egiten dugunok ezin dugu horrenbeste itxaron. Ezin gara duda eternalean murgildurik bizi, horrek kostu handiak baititu, ekonomikoak zein bestelakoak: hiztegiak, liburuak eta enparauak ezin dira urtero berritu; etengabe ikasten eta desikasten ezin gara ibili eta arau eza sesio linguistikoen iturri da.
Zein da konponbidea? Euskaltzaindiaren esku diru- eta giza baliabide gehiago jartzea, ene aburuz. Euskararen normalizazio-prozesuak eskatzen dituen erantzun laster eta eraginkorrak gauzatzeko profesionalak jarri behar dira lanean, beren lanbidea horixe izango dutenak. Hizkuntz ezagutza handiko profesional prestu mordoa dago Euskal Herrian, Euskaltzaindian bertan zein kanpo. Horiek baliatu beharko genituzke. Ez genuke, apika, % 100ko zuzentasun linguistikoa bermatuko, azkar egin behar delako lan, baina % 90koa aski da gizarteari, eskatzen duena, ematen bazaio. Nire lagun batek esaten duen legez, 'onena, onaren arerio'. Gero etorriko dira akademizismoaren garaiak.
Euskararen normalizazio-prozesuak Euskaltzaindia indartsua behar du, ospez zein baliabidez. Gure arduradun politikoen esku dago bigarrena.