Postdata

Urte bete pasatxo ibili naiz nireseiko hau elikatzen, 2005eko martxoaren 9an hasi bainitzen. Gaur bota dut atzena. Lizarra-Garaziko garai itxaropentsuetan idatzi nituen. Geroago etorri ziren berunezko urteak. Orain berriz ere esperantzari lehioa zabaldu diogu eta, antza, behin-betiko izango omen da. Hala bedi!

Nire apunte hauek oharkabean pasa direla iruditzen zait. Ez dut gogoan inork komentariorik egin didanik. Ez zen oharrak jasotzea asmoa, garai bateko lekukotasuna ematea baizik, Del Olmo izkutatutako hori berreskuratzea memoria historikoa ez ezabatzeko.

Baditut, Egunkarian idatzitako beste zutabe batzuk hor gordeak, Izarren Hautsa izenekoan idatzitakoak. Dudan nago horiekin zer egin: beste blog bat zabaldu, honi erantsi edo Izarren Hautsa izenekoan publikatu. Ikusiko dut.

Mila esker irakurle.

Hamaika ikusteko jaioak gara! (1999-07-31)

Tourra amaitu berri da eta dopin-kontrolak hizpide izan ditugu komunikabideen kirol-tarteetan. Ohituta gaude horrekin. Hala ere, harriagoa gertatzen zaigu antzeko kontrol sistematikoak beste alor batzuetan ere aplikatzen direla jakitea. Leitu berri dudanez, EEBBetako enpresa handien % 80k droga-kontrolak egiten dizkie beren langileei. Kirolariek bezala enpresa horietako enplegatuek gernu-analisiak pairatzen dituzte ustegabean.
Produktibitatea da, noski, horren aitzakia. Izan ere, EEBBetan eginiko azterketa baten arabera, enpresen produktibitatean 14,2 milioi dolar galdu ei ziren 1992an drogak hartzearen eraginez. Beraz, enpresek –dirua dirua da eta– langileen ohiturak kontrolatzeari ekin diote eta industria berri indartsu bat sortu da EEBBetan: droga-testak egiteko enpresak.
Zenbait lanbideetan horrelakorik egitea uler daiteke eta, apika, beharrezkoa ere bada: hegazkin-pilotoen kasuan, adibidez. Baina, zein zentzu du horrelako praktika zabaltzeak gizarte-kontrola ez bada? Etikoki zuzena denetz at utzita, horrelako kontrolek langiro desegokia sortzeko bidea dira, beldurra eta konfidantza-eza medio. Ebidentzia garbirik ba al dago porrua lantzean behin erretzen duen pertsona langile eskasagoa denik? Ez dirudi. Eta bestetik, droga-arazo larriak dituen pertsonari egin dakiokeen kalterik handiena lana bat-batean galtzea da, arazoa gainditzeko atea ixten zaio eta.
Halaber, eta drogak kaltegarriak direla onarturik ere, enpresak horrelako sokatik tiratzen hasten badira, non egongo da muga? Kontrolatzen hasita, enplegatuen aste buruetako tragoak kontrola daitezke, astelehenean zaldi urdina arrapaladan ibil ez dadin edota txuleta larregi jaten duten, kolesterolak hezurreri krisiak eragin baititzake edota putanerrik ba ote dagoen plantilan purgaziorik edo gaitz larriagorik harrapatzeko arriskua neurtzeko edota besaulkirola baino kirol arriskutsuagorik egiten duten, ez dezaten orkatila bihurritu korrika dabiltzanean eta baja hartu…
Zentzugabea, ezta? Bada, argi ibili, guganaino iristeak ez ninduke harrituko eta.
Gaizki esanak barkatu. The end.

Oporren ataria, (1999-07-24)

Oporren atarian gauden honetan lan-mudua izango dut mintzagai. Izan ere, Irizar kooperatibak bertan garatzen ari diren euskararen erabilera areagotzeko planaren aurkezpena egin berri du. Euskara lan-munduan integratu behar dela dabil aspaldion hitzetik hortzera. Alabaina, zergatik euskara-planak enpresa munduan?
Bi ikuspegitatik arrazoi daiteke planen beharra: Ikuspegi soziolinguistikotik zein enpresa-kudeaketarenetik. Euskaltzalearen ikuspegia dateke lehena. Orain arte gizartean, hezkuntz sisteman bereziki, eginiko ahaleginaren jarraipen naturaltzat joko du, normalizazioaren bidean beste urrats bat. Beren ikasketa-prozesu ia guztia euskaraz burutu dituzten tituludunak sartzen ari dira lan-merkatuan, baina lan-munduan murgiltzen direnean, gaztelaniaz ari den mundu batekin egiten dute topo. Pertsona horiek enpresan euskaraz aritzeko ahalegin pertsonala egiten badute ere, enpresa-egituren ohitura eta prozeduren itsasoan disolbatzen diren ur-tantak dira. Beraz, enpresa-mundua euskaldundu nahi bada, enpresa osoaren ahalegin koordinatu eta zehatza behar da. Funtzio horiek betetzen dituzte euskararen erabilerako planek.
Bestetik, enpresa-kudeaketaren eredu berriek argi eta garbi adierazten dute enpresaren balioa ez dagoela soil-soilik giza kapitalarekin edo produkzioarekin lotuta. Enpresaren benetako balioa neurtzeko aipatutako bi faktore horiei beste faktore batzuk erantsi behar zaizkie, balio ukiezinak dira horiek.
Balio horien artean enpresa kokatuta dagoen gizartearekiko integrazio-maila dago eta, jakina, Euskal Herrian gizartearekiko integrazio egokia nahi duen enpresak hizkuntz kudeaketaren faktorea kontuan hartzea ezinbestekotzat du.
Elhuyarren azken 10 urtetan horrelako planak kudeatzen pilatu dugun esperientziaren arabera euskararen erabilera-planak abian jarri dituzten enpresek hiru ezaugarri nagusi dituzte: enpresa-kudeaketaren ikuspegitik eredu izatea, dinamismoa eta beren sektoreetan liderrak izatea. Ez dut uste kasualitatea denik euskarekiko jarrera ere positiboa izatea. Zorionak guztiei.

Baikonur (1999-07-17)

Kazakhstango eremu zabaletan galdua. Goi-mailako teknologia estepan. Kontraste handiko lurra. Klima kontinentalaren paradigma: negu oso hotzak eta uda oso beroak. Paraje idorra gainera. Sistema sobietarraren gailurra eta amildegiaren erakusgai ere bada. Bakea aitzaki liskar diplomatikoa piztu da.
Hamahiru urte daramatza teknologia astronautiko sobietarraren harri bitxiak, Mir (bakea, errusieraz) estazio espazialak, Lurrari jira-biraka, atzen hatsa botatzeko prest, agonia luze batean. Inperioaren erorketaren lekuko izan da eta desintegrazioaren ondorioak pairatzen ari da, bakean ezin adio esanik.
Diruaren agonian bizi da Errusiako Espazio Agentzia. Ontziak espaziora bidaltzeko fondoak ezin eskuratuz, bere teknikariak ezin ordainduz… Garai bateko loria eta ospeari eusteko baliabideak murritz. Bizkitartean, inperioko bitxiaren distira moteltzen ari da. Eta Baikonurren askoren galdera edo kezka, eta gero zer? Miren heriotzak betirako bakea ekarriko al du munduko bazter honetara? Kohete-motoreen orroa isilduko al da betirako?
Historiaren ironia! Lehen arerio izan zituenak izan daitezke, gaur, salbamendu-esperantza. Nazioarteko Espazio Estazioaren karian EEBBetatik datorren diruak eusten dio, nolabait, astronautika errusiarri. Espazio-esplorazioaren naziartekotasun-kontzeptu berria dute lagun, espazioko nazioartekotasuna lehen-lehenik aplikatzen hasi zirenen oinordekoek. Ez dezagun bada ahantz, sobietar edo estatubatuar ez diren espazioan ibilitako gainerako gizakiak kosmonauta izan direla astronauta izan baino lehenago. Propaganda, nagusitasuna erakutsi nahia, izango zen helburua noski, baina europarrok Baikonurretik abiatu ginen espaziora lehen aldiz.
Malenkoliaz eta, aldi berean, liluraz beterik daude lerro hauek. Baikonur balentria askoren abialekua izan da; ni ametsetan jarri nauten izen askoren habia: Gagarin, Venera, Mir… Ez dut zoritxarraren iragarle izan gura, baina aste honetako Errusia eta Kazakhstanen arteko liskar diplomatikoak zain txarra eman dit, azken hondamendiaren estraineko seinalea izan baitaiteke. Amesgaiztoa izan dadila!

Erosi beharko det citroen berriya! (1999-07-10)

Trafikoa hizpide izaten da egunero komunikabideetan. Halako istripua, asteburuetako datu beltzak edota trafiko-arduradunek eginiko sentsibilizazio-kanpainak. Trafikoa aztergai izan du Osasunerako Mundu Erakundeak duela gutxi Londresen buruturiko konferentzia batean.
Istripuak, zauritakoak eta hildakoak izan dituzte aztergai; ohizkanpoko ikuspegi batetik baina. Izan ere, ibilgailu-trafikoak jendearen osasunari nola eragiten dion aztertu dute. Gauza jakina da, halaber, hirietako giro poluitua ez dela osasunerako onuragarria, guztiz kaltegarria ostera. OMEk emaniko datuek hori baiesteaz gain, zer pentsatua damaite.
Austrian, Frantzian eta Suitzan eginiko azterketa baten arabera, trafikoak sortutako poluzioak trafikoak berak baino pertsona gehiago hiltzen ditu estatu horietan. Trafikoak hamar mila lagun inguru akabatzen ditu urtero; trafikoak sortutako poluzioak, bestetik, 21 bat mila lagun hilarazten ditu. Horri, gainera, 300.000 haur-bronkitis, infartoek eragindako 15.000 ospitaleratze eta 500.000 asma-urgentzia erantsi behar zaizkio.
Trafiko-istripuak deigarriak dira. Morboa eragiten dute. Odolak interesa pizten du. Denok jiratzen dugu burua bide bazterrean txiki-txiki egindako autoa ikusten dugunean. Poluzioak ordea astiroago egiten du lan. Bat-batean ez eta epe luzera igertzen da. Eragiten dituen minbiziak gainerako kartzinogenoen estatistiketan izkutatzen dira. Ikuskizunik ez du eskaintzen.
Horregatik, apika, asko hobetu dira errepideen egoera, automobilen segurtasun-neurriak eta handitu dira admistrazioaren kontrol-ahaleginak. Bizkitartean, gibelarago gelditu dira trafikoa murrizteko neurriak, emisioak gutxiagotzeko sistemak, erregai fosilak ordezkatzeko erregaien garapena edo garraio-sistema berrantolatzeko proposamenak.
Halaber, Karbono(IV) oxidoen emisioak direla eta, Europak ez du Kiotoko Konferentziako konpromisoa beteko. Emisoak % 8 gutxiagotu ordez beste horren beste handiagotuko ditugu.
Nora goaz? Hitzez oso berde gara, baina egitez…

Domun (1999-07-03)

Gure ume garaian udazkeneroko errituala zen Domun delakoa. Asia eta Afrikako pobreentzat biltzen ei zen dirua eta hor zehar ibiltzen ginen txinatar edo afrikar baten burua irudikatzen zuen itsulapiko batekin eskean. Ilusio handiz ekiten genion umeok lanari munduko gosea pairatzen laguntzen genuelakoan.
Domuna ekarri dizkidate gogora Budapesten burutu berri den Zientziari buruzko Mundu-konferentziaren inguruan plazaratu diren datu batzuek. Zientzian eta teknologian ere garapen bidean dauden herrien limosnaren menpe bizi direla azaltzen baitute datuok.
Zientzia eta teknologiari barne-produktu gordinaren zein zati esleitzen zaion erreparatzen badiogu, nabarmena da lehen eta beste munduen arteko leizea. Gu airos gabiltza munduko batez bestekoaren gainetik (% 1,4 hau berau), planetako estatu gehienak ez dira BPGren % 0,3ra iristen. Zientzia eta teknologiarako diruak huskeria dira Latinamerikan, Saharatik Hegoalderako Afrikan, Asiako Hegoekialdean edo herri arabiarretan. Bidenabar, gu euskaldunok askoz hobeto bagabiltza ere, % 1,2 baino ez da gure gaurko egoera.
Garapen bidean dauden herrietan zientzia eta teknologian inbertitzen den diru-kopuruaren urritasuna bezain inportantea –eta, aldi berean, kezkagarriagoa– diru horien jatorria da. Diruak herri horren beraren aberastasunetik sortu beharko litzateke. Ez da hori kasua. Garapen teknologikoan inbertitzen den diruaren % 60 baino gehiago atzerriko kredituetan edo diru-laguntzetan du jatorria. Ugandak du marka: % 98. Menpekotasun erabatekoa ekartzen du horrek. Menpekotasun horrek noski erro historikoak ditu, kolonialismoaren garaian sustraituak. Mekanismo berak lan egiten du. Atzerriko diruak ez du bertako zientzi eta teknologi sarea indartzen, iraunarazi baino ez du egiten. Aski da zientzialari- eta teknologo-elitea sortzeko, gero garai bateko metropoliak zurgatuko duena lehen esklaboekin edo eskulanarekin egiten zuen antzera. Datua: 1992an Afrikan 20 bat mila zientzialari eta injineru bakarrik ei zegoen, munduko guztien % 0,36.
Budapesteko konferentziari buruzko informazio gehiagorako webgune hauetara jo dezakezue: www.unesco.org eta helix.nature.com/wcs

Zentsura eta zientzia (1999-06-26)

Zentsura ez da gustuko hitza gure gizartean. Zentsura, dena dela, nonahi daukagu, geure burua zentsuratzeko joeran besterik ez bada ere. 'Seiko' hauek idazten, esaterako, lotu behar izan ditut hatzak eta iritziak kamustu komenientziaren izenean, beti ere. Komenentzia pertsonala edo instituzionala, berdin dio. Egoneza eta oroitzapen mingotsak ondorioz.
Zientziak ere ezin du zentsura gainetik kendu, giza obra den heinean. Forma batzuk nabarmenak dira: Galileok eliza katolikoaren eraginez pairatutakoa edo genetista sobietarrek Lisenko hitzontziaren teorien ondorioz jasandakoa. Zientzi sistemak ere eragiten ditu ideia iraultzaileak jaulkitzen direnean. Galdetu, bestela, bere buruaz beste egin zuen Boltzmann-i edota ospea galduta zendu zen Wegner-i.
Zientziaren zentsura lausoagoa da, oro har. Inkisizioa eta sobietarren lan-eremuak muturreko kasuak baino ez dira. Ideia berriak ez onartzea, ikuspegi iraultzaileak barregarri uztea edo zientziaren estatusa kolokan jar dezaketen teoriak erokeriatzat jotzea jokaera ohizkoagoa da. Aldizkari ospetsu batean artikulu bat ez onartzea bezain zolia izan daiteke zientziaren zentsura.
Eta ikerketa bideratua ez al da zentsura-mota bat? Hor ditugu tabako-konpainiak. Zer dirutza erabili dute tabakoaren arriskuak minimizatuko dituen datu zientifikoen bila? Eta datu negatiboak izkutatu dizkigute gero. Hor arrisku handia dago, zientziaren etikarekin tupust egiten duena nolabait. Zientziaren garapenak, zientzia egiteko diruak alegia, erakundeenganako gero eta menpekotasun handiagoa du, erakundea publikoa zein pribatua izanik. Norberari jaten ematen dion eskuari hozka egiteko adore handia behar da eta zientzilariek, industria nuklearrean edo injinerutza genetikoan lan egiten dutenek besteak beste, presio korporatibo handiak jasan ditzakete beren ikerketaren emaitzak norabide jakin baterantz makur daitezen.
Zentsura eta zientzia. Eztabaida luzea izan daiteke. Informazio gehiagorako jo helbide honetara: http://www.indexoncensorship.org.

Burbuilarik ez, mila esker (1999-06-19)

Coca-Cola biziaren irribarrea omen marketinaren esanetan. Tripako negar bihurtu berri zaigu Belgikan, ostera. Zuhaitz eroriari orok egur, jakina. Dioxinaren dantzalekutik desinfektagarrien dantzalekura aldatu zaigu elikagai-pozoitzearen mamua. Aurreko asteko galdera berdinak jaulki ditzaket gaur ere lerro hauen bidez. Horrelakorik ez dut eginen. Batetik, ez dut irakurlea nekatu gura eta, bestetik, 'biziaren irribarrearen' kasuak bestelako balio erantsia duelako.
Hasiera-hasieratik aitortuko dizuet. Poztu egin naiz Coca-Cola eta enparauak surpermerkatuetako apaletatik kendu dituztenean. Apalategi hutsak kolazko freskagarriz betetakoak baino ederragoak iruditu zaizkit. Pena eman didate, noski, komuneko eserlekutik ospitalera zuzenean eraman dituzten gaixoak. Hala ere, denok buruan daukagun deabrutxo gorri txiki horrek 'merezi ditek' esaten zidan 'horrelako litxarkeriak edateagatik'.
Egia esan, ez naiz neroni inoiz freskagarri burbuiladunen oso zalea. Txikitako lezioen ondorioz, akaso; horrelakoak eskatutakoan gurasoen 'egarriz bahago, ura edantzak' erantzuna memorian txertatuta baitaukat. Gure gurasoek edariaren balio dietetikoari baino, poltsikoaren urratuari begiratzen zioten, hain segur, erantzuna emateko unean. Hala ere, arrazoirik ez zitzaien falta. Zer eransten diote fruta-erauzkin apurrek, koloratzaileek, azukreak eta gas karbonikoak gure dietari? Sabela puztea eta alferrikako kaloriak eranstea.
Gure seme-alaben zoramena dira, bestetik. Belanauldien arteko kontraesana! Eta gurasoontzat tentaldia: ukatu zitzaiguna gure ondorengoei ematea. Ez dugu asmatzen erraza. Atrebentzia handiegia bada ere, aholku bat emango dizuet: gure gurasoek egindakoari erreparatu eta iturria ireki, baso bat ur freskoz bete eta eztarria bustitzeko zerbait eskatzen duenari luzatu. Burbuilak, geureak bezala, festetan bakarrik.